غدیر؛‌ قله كمال دین

اللهم فكما جعلته عیدك الاكبر و سمیته فی السماء یوم العهد المعهود و فی الارض یوم المیثاق الماخوذ و الجمع المسؤول (1) صل علی محمد و آل محمد و اقرر به عیوننا.

«خدایا، چنانكه این روز را بزرگترین عید خود قرار دادی، [آن را] در آسمان روز پیمان و در زمین روز میثاق و جمع مورد بازپرسی نام نهادی، بر محمد و آل محمد (ص) درود فرست و چشمان ما را بدان روشن فرما».

تقدیر الهی بر این قرار گرفت كه «غدیر» به ابدیت‏ بپیوندد، و جلوه‏ای از آیات الهی و تجسمی از تاریخ جاودانه اسلام شود. گویا «بركه خم‏» به پاس سالیان طولانی خزانه‏ داری بارانهای رحمت الهی و آبرسانی به زائران حرم، اینك باید پایگاه ریزش كلام الهی و قله كمال دین شود. غدیر دیگر بركه‏ ای كم‏ آب نیست كه به آبهای سرزمین «رابغ‏» نیازمند باشد. بلكه در پرتو آن فروغ آسمانی، خود به چشمه‏ سار زمزم و كوثر پیوسته، آب گوارای عدالت و پاكی از مولود كعبه و فرزند «زمزم‏» و «صفا» گرفته است. غدیر از هنگامی كه نظاره‏ گر جلوه زیبای وصایت و جانشینی علی - علیه السلام - بر دستان پر مهر و سراسر رحمت‏ خاتم رسولان (ص) شد، دیگر نقطه‏ ای پست در جغرافیای جحفه نیست، پرچم عدالت علوی است كه بر بام بلند تاریخ افراشته شده است. غدیر اینك بزرگترین و دل‏ انگیزترین هدیه آسمان «امامت‏» را به آدمیان ارزانی می‏دارد. بدین‏گونه غدیر، سرزمینی مقدس شد و روز هجدهم ذی‏حجه بزرگترین عید اسلامی; و چنان شد كه امام صادق - علیه السلام - در باره‏ اش فرمود: «و ان یوم غدیر خم بین الفطر و الاضحی و الجمعة كالقمر بین الكواكب‏» روز غدیر خم در میان اعیاد «فطر» و «قربان‏» و «جمعه‏»، بسان ماه در میان ستارگان، می‏درخشد. (2) در این نوشتار بر «عیدك الاكبر»، كه در دعای روز غدیر آمده است، درنگ می‏كنیم; و عید بودن این روز بزرگ را در سنت پیامبر و عترت معصومش جویا می‏شویم و مشاهده می‏كنیم كه شیعه در برگزاری جشن غدیر، بسان دیگر معتقدات خویش، پایبند وحی الهی و سر سپرده سنت رسول گرامی (ص) است.

عید غدیر، سنت نبوی

زنده نگهداشتن شعائر الهی رسالتی است كه مرزبانان عقیده و ایمان همواره بر آن تاكید داشته‏ اند. چرا كه تقوای دلها و پاكی جانها در گرو بزرگداشت آن است، در قرآن كریم می‏خوانیم: «و من یعظم شعائر القلوب فانها من تقوی القلوب‏». (3) جوامع بشری نیازمند یادآوری و حضور دایم هویت‏های فرهنگی و اصالتهای معنوی است. رسول گرامی اسلام در این امر پیشقدم شد و با عمل خویش راه جامعه اسلامی را روشن ساخت. یكی از دلائل عید بودن غدیر، حدیث «هنئونی‏» است.

این حدیث در منابع اهل سنت نیز با اسناد و عبارات مختلف ذكر شده است. بزرگانی چون احمد ابن‏ حنبل، پیشوای حنبلیان، در صفحه 281، جلد چهارم مسند، و حافظ ابوجعفر محمد ابن‏ جریر طبری در صفحه 428 جلد سوم تفسیر خویش، از این روایت‏ یاد كرده‏ اند در نقل حافظ ابو سعید چنین آمده است: «ثم قال النبی(ص) هنئونی هنئونی، ان الله تعالی خصنی بالنبوة و خص اهل بیتی بالامامة;» پیامبر گرامی فرمود: به من تبریك بگویید، به من تبریك بگویید، زیرا خداوند مرا به پیامبری و اهل بیتم را به امامت ممتاز ساخته است (4).

در روایت دیگری یكی از مورخین اهل سنت پس از ذكر حدیث غدیر چنین آورده است: ثم جلس رسول الله (ص) فی خیمة تخص به و امر امیرالمؤمنین (ع) ان یجلس فی خیمة اخری و امر اطباق الناس بان یهنئوا علیا - علیها السلام -; سپس رسول گرامی (ص) در خیمه مخصوص خویش نشست و به امیرمؤمنان (ع) دستور داد كه در خیمه دیگری بنشیند و به مردم فرمان داد تا به حضور علی - علیه السلام - رسیده، به آن حضرت تبریك بگویند.

این مورخ سپس می‏نویسد: ولما فرغ الناس امر رسول الله (ص) امهات المؤمنین بان یسرن الیه و یهنئنه ففعلن; بعد از متفرق شدن مردم، پیامبر (ص) به همسران خویش دستور داد كه به سوی علی - علیه السلام - رفته، به آن حضرت تبریك بگویند، آنان نیز اطاعت كردند (5).

دلیل دیگری كه بیانگر عید بودن روز غدیر در سنت پیامبر گرامی اسلام است‏ خطبه ‏ای است كه امیرمؤمنان علی - علیه‏السلام - در روز عید غدیر ایراد كرده است.

در اینجا قسمتی از آن را، كه به وسیله یكی از غدیرشناسان معاصر ترجمه شده است. می‏ آوریم: امام رضا (ع) از پدران خویش نقل می‏كند كه در روزی از روزهای خلافت علی - علیه السلام - جمعه و غدیر به یك روز افتاده بود. امام در آن روز خطبه‏ ای عجیب خواند و توحیدی شگفت گفت. آن حضرت در بخشی از سخنان خویش چنین فرمود: «ان الله تعالی جمع لكم معشر المؤمنین فی هذا الیوم عیدین عظیمین كبیرین لا یقوم احدهما الا بصاحبه...; خدای - عزوجل - در این روز برای شما دو عید فراهم كرد; دو عید بزرگ كه یكی از این دو جز به آن دیگری استوار نتواند بود.»

سپس آن حضرت به داستان غدیر اشاره فرمود و ویژگیهای روز غدیر را چنین برشمرد: ان هذا یوم عظیم الشان فیه وقع الفرج و رفعت الدرج هو یوم الایضاح و الافصاح من المقام الصراح و یوم كمال الدین و یوم العهد المعهود و یوم تبیان العقود عن النفاق و الجحود...; همانا امروز، روزی بس بزرگ است. در این روز گشایش در رسید، منزلت كسان كه شایسته بودند بلندی گرفت و برهان خدا روشن شد. آری، امروز روز روشن كردن حق و از مقام پاك «رهبر معصوم‏» به صراحت و «نص‏» سخن گفتن است، امروز روز كامل شدن دین است، امروز روز عهد و پیمان است، امروز روز گواهی و گواهان است، امروز روز نمایاندن بنیادهای نفاق و انكار است. حضرت در آخر خطبه می‏فرماید: و اذا تلاقیتم فتصافحوا بالتسلیم و تهانؤ النعمة فی هذا الیوم و لیبلغ الحاضر الغائب...

امرنی رسول الله (ص) بذلك، چون به یكدیگر رسیدید، همراه سلام، مصافحه كنید و نعمتی را كه در این روز نصیبتان شده است‏ به یكدیگر تبریك بگویید. باید این سخنان را آن كه بود و شنید به آن كه نبود و نشنید برساند و باید توانگران به سراغ مستمندان روند و قدرتمندان به دنبال ضعیفان; پیامبر (ص) مرا به این چیزها امر كرده است (6).

اینجاست كه به اهمیت این روز تاریخی و بزرگ بیشتر واقف می‏شویم; روزی خجسته و مبارك كه پیامبر (ص) به بزرگداشت آن دستور داده، آن را وظیفه همگانی نسلها برشمرده و خطابه و بزرگداشت این روز از جانب علی - علیه السلام - در همین راستاست.

معصومین و بزرگترین عید اسلامی

امام صادق (ع) از پدران خویش نقل می‏كند كه، پیامبر (ص) فرمود: «یوم غدیر خم افضل اعیاد امتی و هو الیوم الذی امرنی الله تعالی ذكره فیه بنصب اخی علی ابن‏ ابیطالب علما لامتی یهتدون به من بعدی; روز غدیر خم برترین عیدهای امت من است; و آن روزی است كه خدا مرا به جانشینی علی - علیه السلام - دستور داد تا نشانه‏ ای برای امت من باشدو به وسیله او هدایت‏ شوند (7).

در روایت دیگری امام صادق (ع) در پاسخ این پرسش كه آیا برای مسلمین عیدی غیر از فطر و قربان هست فرمود: آری، عیدی است كه بزرگترین و شریف ترین عیدهاست و آن روزی است كه امیر مؤمنان به جانشینی پیامبر منصوب شد (8). علاوه بر این از امام صادق (ع) نقل شده است كه فرمود: هو عید الله الاكبر و ما بعث الله عز و جل نبیا الا و تعید فی هذا الیوم; روز غدیر خم بزرگترین عید الهی است و خداوند متعال پیامبری را مبعوث نكرد مگر اینكه این روز را عید گرفت (9).

با توجه بدین حقایق در دعا و نیایشی كه در این روز ذكر شده است، می‏خوانیم: اللهم فكما جعلته عیدك الاكبر... صل علی محمد و آل محمد; خدایا، چنانكه این روز را بزرگترین عید خود قرار دادی، بر محمد و آل محمد درود فرست (10).

اولیای الهی و معصومین - علیهم السلام - این روز را پاس می‏داشتند و برنامه‏ هایی برای بزرگداشت آن تدارك می‏ دیدند، كه دو نمونه از آن را یاد آور می‏شویم:

الف) مراسم اطعام از جانب امام مجتبی علیه السلام‏ مرحوم علامه مجلسی (ره) می‏نویسد: روز عید غدیر با جمعه مصادف شده بود. امام علی - علیه السلام - خطبه جمعه خواند و سپس حضرت با فرزندان و شیعیانش به منزل امام حسن - علیه السلام - جهت اطعامی كه امام حسن برایشان تدارك دیده بود، رفت (11).

ب) فیاض بن‏ محمد بن‏ طوسی كه به سال ‏259 هجری سخن می‏گفت می‏گوید: در یكی از سالها خدمت امام رضا - علیه السلام - رسیدم، دیدم امام رضا - علیه السلام - دوستان خویش را برای غدا خوردن نگه داشته و به خانه‏ های آنان نیز طعام، هدیه، لباس و حتی انگشتر و كفش فرستاده است، آن بزرگوار وضعیت‏ خدمتكاران و دوستانش را تغییر داده بودو با وسایلی، غیر از آنچه در روزهای پیشین بود، از مهمانانش پذیرایی می‏كرد (12).

چرا غدیر، عید است؟
آیات قرآن كریم و گفتار معصومین - علیهم السلام - بیانگر عظمت و جایگاه رفیع امامت در اعتقادات اسلامی است. با نگاهی به آیات غدیر می‏توان بخوبی رمز عید بودن این روز را دریافت‏ بخشی از اشارات قرآن كریم و معصومان در این باره چنین است:

الف) امامت مكمل تبلیغ رسالت الهی است.
به اتفاق شیعیان و به نقل بسیاری از اهل سنت آیه شریف تبلیغ جهت انتصاب علی - علیه السلام - به جانشینی رسول گرامی (ص) نازل شد. این نكته هنگامی بود كه ترس آشوب بود و احتمال تفرقه‏ افكنی از جانب منافقین و افراد دیگر وجود داشت. وحی الهی به همه این نگرانیها خاتمه داد و با تاكید بر اهمیت موضوع، حفظ رسول گرامی (ص) از توطئه‏ ها را نوید داد و فرمود: یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیك من ربك فان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمك من الناس; ای پیامبر، آنچه از خدا بر تو نازل شده به مردم برسان كه اگر نرسانی تبلیغ رسالت و ادای وظیفه نكرده‏ای و خدا تو را از [آزار] مردمان محفوظ خواهد داشت (13).

علامه امینی 30 منبع از مدارك اهل سنت را برمی‏ شمارد كه همه آنها این آیه را با معرفی ولایت امیرمؤمنان علی - علیه السلام - در ارتباط دانسته‏ اند. جلال الدین سیوطی شافعی در تفسیر در المنثور، تفسیر فخرالدین رازی شافعی در شمار این منابع جای دارند (14).

نكته‏ ای كه از دقت در آیه، با استفاده از جمله «فما بلغت رسالته‏» می‏توان فهمید این است كه امامت در حدی از منزلت است كه عدم معرفی آن با انجام ندادن وظیفه رسالت مساوی است.

ب) امامت مایه تكمیل دین است
دین مجموعه قوانین الهی است كه برای اجرای آن به فردی كه بتواند با تكیه بر دو عنصر ایمان و آگاهی موجب اجرای آن شود، نیاز دارد. دین كامل دینی است كه این امر را از قبل پیش‏ بینی كرده، برای آن برنامه داشته باشد. از این رو وقتی كفار احساس كردند با فوت عبدالله فرزند پیامبر گرامی(ص) جانشینی برای استمرار راهش وجود ندارد آن بزرگوار را «ابتر» و كارش را ناقص قلمداد كردند (15).

بعد از انتصاب علی (ع)، این آیه نازل می‏شود و می‏فرماید «الیوم اكملت لكم دینكم‏» امروز دین شما را كامل كردم. (16) امامت در جهت‏ بیان احكام تكمیل‏ كننده دین است; زیرا به مقتضای روایتی، كه از طریق شیعه و اهل سنت نقل شده و پیامبر گرامی فرمود: من شهر علم هستم و علی در آن شهر. هر كه خواستار ورود به شهر حكمت است‏ باید از راه علی (ع) وارد شود (17).

امامت در جهت اجرای صحیح برنامه‏ های دینی نیز تكمیل‏ كننده دین است. از این رو پیشوایان پنجگانه اهل سنت مانند مسلم، مالك، بخاری، نسایی و ترمذی می نویسند: وقتی طارق ابن‏ شهاب، از اهل كتاب، در مجلس خلیفه دوم گفت: اگر آیه «اكمال‏» در دین ما نازل می‏شد آن را عید می‏ گرفتیم (18). كسی بر او خرده نگرفت و عمر با سكوت خود آن را مورد قبول قرار داد.

ج) امامت عامل یاس دشمنان اسلام است.
آیه سوم سوره مائده نیز در باره انتصاب علی - علیه السلام - در غدیر خم نازل شده است; «الیوم یئس الذین كفروا من دینكم فلا تخشوهم و اخشون‏» امروز كافران از اینكه به دین شما دستبرد زنند و اختلالی رسانند طمع بریدند پس شما از آنان بیمناك نشوید (19).

این آیه نشان می‏دهد كه روز تكمیل دین و روز یاس و نومیدی دشمنان اسلام یكی است. علامه طباطبایی می‏نویسد: صحابه و تابعان و آنها كه بعد از آنان آمده‏اند، همگی اتفاق دارند كه این دو آیه مرتبط هستند و هر یك تكمیل‏ كننده معنای دیگری است. و این نیست مگر بدان سبب كه هر دو با هم نازل شده، یك معنا را می‏رسانند (20).

از آنچه گفته شد نتیجه می‏گیریم كه باید این روز را عید شمرد; زیرا خداوند متعال چنان بدان اهمیت داده است كه آن را موجب اكمال دین، تبلیغ رسالت و نومیدی دشمنان اسلام دانسته است تا خود یادی از «ایام الله‏» باشد و فرموده است: و ذكرهم بایام الله; روزهای خداوندی را بدانان یادآوری كن (21).

د) امامت ضامن استمرار وحدت اسلامی است
قرآن كریم، آنجا كه از دعای حضرت عیسی و درخواست نزول مائده آسمانی سخن به میان می‏آورد، از عید بودن آن برای نسلهای آینده و گذشته یاد می‏كند و می‏فرماید: «اللهم ربنا انزل علینا مائدة من السماء تكون لنا عیدا لاولنا و آخرنا و آیة منك; پروردگارا، بر ما از آسمان مائده ه‏ای فرست تا این روز برای ما و كسانی كه پس از ما می‏ آیند عید شود» (22).

چنانكه ملاحظه می‏شود حضرت عیسی نزول این مائده و عید شدن آن را برای این می‏خواهد كه برای همیشه مایه افتخار و عزت جامعه دینی شود و بتواند حبل‏ المتین و نقطه وحدت آنان باشد; وحدتی كه یكی از علتهای بعثت پیامبران شمرده شده است، و راز و حكمت عید شمردن نیز در همین راستاست تا جامعه اسلامی مائده آسمانی امامت و وصایت را پاس دارند و آن را به عنوان نقطه مركزی حل اختلافات خویش بپذیرند و این است رمز كلام باقر العلوم آل محمد (علهیم السلام) كه فرمود «و لم یناد بشی‏ء ما نودی بالولایة یوم الغدیر; در میان احكام اسلامی هیچیك به اندازه ولایت روز غدیر مهم شمرده نشده است» ‏(23).

پى‌نوشت‌ها:
1- بحارالانوار (چاپ ایران)، ج 95، ص 320.
2- همان، ج 95، ص‏323.
3- حج، 32.
4- الغدیر، ج 1، ص 274.
5- الغدیر، ج 1، ص 271.
6- بحارالانوار، ج 94، ص 118.
7- همان، ص 110.
8- همان، ص 111.
9- همان، ج 95، ص‏303.
10- همان، ص 320; مفاتیح الجنان، اعمال روز عید غدیر.
11- همان، ج 94، ص 118.
12- همان، ص 112 و ج 95، ص 322.
13- مائده،67.
14- درالمنثور، سیوطی، دارالكتب العلمیة، ج 2، ص‏457; تفسیر فخررازی، ج 12، ص‏49.
15- ر.ك تفسیر مجمع‏البیان، ج 5، تفسیر سوره كوثر;
16- مائده،3.
17- الغدیر، ج‏6، ص 61-77.
18- الغدیر، ج 1، ص‏283.
19- سوره مائده،3.
20- المیزان، ج 5، ص‏179.
21- دارالكتب العلمیه‏»
22- ابراهیم، 5.
23- اصول كافی، ج 2، ص 21، باب‏دعائم‏الاسلام،حدیث‏8.
 

منبع: فصلنامه كوثر، شماره 2